Dapre en eksper ki baze Sesel -Lerb lanmer, en alye enportan dan lalit kont sanzman klima

Pandan sa senk dernyen deseni, biolozis konservasyon Jeanne. A. Mortimer in fer resers lo tortidmer ek zot labita, an partikilye lerb lanmer, partou dann lemonn. An 1981, son pasyon pour tortidmer in fer li imigre Sesel, en leta zil dan Losean Endyen lo lakot Les Lafrik, kot ekosistenm lerb lanmer i tre enportan pour bann popilasyon tortidmer e osi sekter lapes.  Ozordi Mortimer i kordin proze resers ek konservasyon pour lerb lanmer, e edik dimoun lo son lenportans koman en labita marin enportan- ek son valer koman en solisyon natirel pour konbat sanzman klima.

Sa antretyen avek Mortimer ki ti fer a lokazyon Lazournen Mondyal Lerb Lanmer, ki osi enn son bann levennman prefere, in ganny edite an term koezyon ek longer. 

K: Kwa ki’n anmenn ou Sesel ?

Mansyon Avek permisyon Jeanne A. Mortimer

R : Mon ti vin isi pour premye fwa 40 an pase pour etidye popilasyon tortidmer. Mon ti’n fek fini mon Doktora kot Liniversite Florid, kot mon resers ti baze lo bann tortidmer ki fer zot nik lo zil Lasansyon dan sid Losean Atlantik, e Gouvernman Sesel ti oule pli byen konpran sityasyon tortidmer dan zot lanmer. Pandan sa letan ti annan konsern lokalman e enternasyonalman, ki tortidmer pe tro ganny eksplwate e Sesel ti annan en gran lanvi adopte bann rekomandasyon zesyon baze lo lasyans.

K : E kwa ki’n evey ou lentere pour etidye lerb lanmer ?

R : (Green turtles) Torti i bann erbivor tre voras dan sa bann parti lemonn e zot nouri lo bann laplenn lerb lanmer.  Annefe, pandan ki mon ti pe fer mon resers lo nivo Master, mon ti’n etidye lekolozi bann (Green turtles) Torti ki ti rod zot manze dan bann laplenn lerb lanmer lo lakot les Nikaragwa.  Pandan sa letan, dan milye bann lannen 70, nou pa ti konnen si bann (Green turtles) Torti ti pli enterese dan lerb lanmer ouswa si zot ti pe manz bann pti lorganizm ki ti lo bann tiz lerb lanmer. Nou’n aprann ki annefe bann tortidmer ti pli enterese pour manz bann pti lerb lanmer ki ankor tann. Par kont, torti kare dan lanmer Sesel i manz bann pti envertebre ek plant ki pous parmi bann lerb lanmer. 

K : Mwan Mars i dedye pour sansibilizasyon lo lerb lanmer Alors kwa ki ou oule dimoun i konnen lo lerb lanmer ?

R : Dimoun i bezwen realize ki lerb lanmer i annan tre gran lenportans biolozik, simik e fizik. Lerb lanmer i konstitye bann ekosistenm tre larz e tre prodiktiv, ki fourni manze ek labita pour de milye lespes zannimo ek plant, ki parmi i annan ki swa annan valer komersyal pour imen, ouswa i an menas disparisyon. Fizikman, bann laplenn lerb lanmer i protez nou bann lakot kont lerozyon: Pandan gro tanpet, bann rasin lerb lanmer ki may dan kanmarad parey en karpet, i reste fermeman agrafe avek fon lanmer e anpes bann plant derasinen. An menm tan, zot fey i deflekte aksyon laroul ek kouran e fer bann sediman depoz pli vit e anpes zot ganny transporte dan bann landrwa kot zot pa sipoze, tel ki lo bann resif koray. E atraver fotosentez, lerb lanmer i tir dyoksid karbonn (CO2) dan delo e ranplas li avek loksizenn ki pwason, koray ek lezot zannimo maren i bezwen pour respire.

K : Alors lerb lanmer i zwe en rol dan retansyon karbonn

A : Wi, i’n annan en kantite progre dan resers lo lerb lanmer depi bann lannen 70, e nou konnen ki lerb lanmer i retenir karbonn dan en fason tre efikas, par stok li dan later kot zot pouse- zot blok li la pandan bann gran peryod letan.  Annefe, bann syantis i estimen ki apepre 10% total karbonn organik ki pri dan losean i antere anba bann laplenn lerb lanmer.

K : Akoz i enportan pour anter karbonn? E ki mannyer i marse?

R : Nou konnen aktivite imen ki enplik bril karbiran komestib in ogmant nivo CO2 dan latmosfer, ki an rezilta i enpakte sanzman klima. Me lerb lanmer i kapab blok en pe sa bann karbonn: Vi ki lerb lanmer i grennen ouswa i mor, bann debri plan i pri dan bann sediman ki annan en pti gin loksizenn, dan fon lanmer, kot karbonn i ganny stoke pandan bann gran peryod letan, e ganny garde lwen avek latmosfer.  Alors bann laplenn lerb lanmer i azir koman bann pi karbonn- ki fer zot bann solisyon natirel enportan pour sanzman klima.

K : Ki sityasyon lerb lanmer dan lemonn?

R: Pert lerb lanmer bann ekosistenm lerb lanmer pe akselere, e serten serser i estimen ki nou’n perdi 30% lerb lanmer dan lemonn depi ki syantis ti komans sirvey distribisyon lerb lanmer depi 1879.  Sa i fer li irzan pour nou protez bann ekosistenm lerb lanmer 

K : Be ki sityasyon Sesel ?

R : Popilasyon imen Sesel i apepre 100,000, e preski zot tou zot reste lo bann zil pros-kot bann gran letandi lerb lanmer in perdi swivan bann proze konblaz lo lakot, bokou plis bann proze parey pe ganny konsidere.  Domaz fizik koze par masin bato ek pyetinman, e osi polisyon koze par desarz domestik ek lagrikiltir, i poz ankor plis menas.  

Par kont, mazorite bann laplenn lerb lanmer dan bann zil elwannye dan larsipel i ase an bonn sante.  Malerezman, sa pa kouver bann lerb lanmer ki’n andomaze dan bann zil pros, akoz bann lespes plant ek zannimo dan bann laplenn lerb lanmer dan bann zil pros i diferan avek sa ki dan bann zil elwanye.  Omwen enn bann lespes lerb lanmer dan bann zil pros ‘Enhalus acoroides’ i anvwa disparisyon akoz destriksyon son labita.

Jeanne A. Mortimer

K :  Ou kapab koz en pe plis lo resers aktyel lo lerb lanmer?

R :  Resers ki pe ganny fer Sesel, i enkli idantifikasyon lespes lerb lanmer ki annan, ki kantite ek ki mannyer e kote zot pouse? An 2021, en proze resansman kartografik pour lerb lanmer ek karbonn pou komanse, kot bann partner Seselwa, enkli Sosyete Konservasyon Zil, en lorganizasyon konservasyon non gouvernmantal; Liniversite Sesel; e Fondasyon Konservasyon ek Adaptasyon Klima Sesel (SeyCCAT), en fondasyon endepandan,  an partenarya avek Liniversite Oxford, pou fer resansman nou ekosistenm lerb lanmer an servan en konbinezon resers lo teren ek zimaz satelit e fer estimasyon lakantite karbonn ki stoke dan sa bann ekosistenm. Sa proze pou fourni lenformasyon ki Gouvernman Sesel i bezwen pour siport proteksyon lerb lanmer dan son bann Kontribisyon Nasyonal e ensi enkli bann solisyon natirel koman parti son langazman anver Lakor Klima Pari.

K : En dernyen kestyon : I vre ki Sesel dimoun i konn ou koman ”Madanm Torti”?

R : Seselwa i kontan bann pti non, e komansman 1981 dimoun ti komans apel mwan ”Madanm Torti”, ki vedir ”Madame Turtle” in Seychellois Creole. O kour bann lannen, dimoun in konn mwan atraver bann progranm televize ki sansibiliz dimoun lo konservasyon torti, alor ozordi bokou Seselwa ki pa konn mon vre non i rekonnet mwan koman “Madanm Torti” Mon reponn tou le de non.